اشاره

گزارش حاضر، تحلیلی جامع از مؤسسه فلسفه، علوم سیاسی و مطالعات دینی (ИФПР) کمیته علوم وزارت علوم و آموزش عالی جمهوری قزاقستان، واقع در آلماتی ارائه می‌دهد. این گزارش به بررسی تاریخچه، مأموریت، ساختار و فعالیت‌های علمی مؤسسه می‌پردازد و همچنین حوزه‌های همکاری فعلی آن با سازمان‌های علمی و فرهنگی ایران را به تفصیل تحلیل می‌کند.

یافته‌های کلیدی تحلیل نشان می‌دهد که موسسه یک مرکز تحقیقاتی دولتی پیشرو در زمینه علوم اجتماعی و انسانی در قزاقستان است. فعالیت‌های آن ارتباط تنگاتنگی با اهداف استراتژیک ملی دارد که هدف آن شکل‌دهی و توجیه فکری فرآیندهای نوسازی جامعه قزاقستان است. مدیریت مؤسسه، به ویژه تحت رهبری سریک سیدومانوف از سال ۲۰۲۱، یک تغییر استراتژیک به سمت تحقیقات کاربردی و مرتبط با سیاست با تأکید بر بازده عملی و مشارکت فعال در گفتمان عمومی را نشان می‌دهد.

همکاری با ایران در مرحله اولیه و چارچوبی قرار دارد. این همکاری با برقراری تماس‌های نهادی در سطح بالا و شرکت در رویدادهای فرهنگی-تاریخی مشترک مشخص می‌شود. انتخاب موضوعات برای تعامل، همانند میراث مشترک زرتشتی، نشان‌دهنده استراتژی ایجاد روابط بر اساس گفتگوی فرهنگی بی‌طرف از نظر سیاسی اما از نظر تاریخی مهم است. این مدل تعامل در استراتژی گسترده‌تر دیپلماسی آکادمیک مؤسسه قرار می‌گیرد که شامل همکاری فعال با شرکای آسیای مرکزی و فراتر از آن نیز می‌شود و سیاست خارجی چندوجهی قزاقستان را منعکس می‌کند. پتانسیل تعمیق همکاری با ایران، به ویژه در زمینه‌های مطالعات تطبیقی فلسفی و دینی، قابل توجه است و می‌تواند از طریق گذار مرحله‌ای از رویدادهای عمومی به پروژه‌های علمی مشترک مشخص تحقق یابد.

مشخصات نهادی: تاریخچه، مأموریت و رهبری

تاریخچه مؤسسه مراحل کلیدی توسعه نظام آکادمیک قزاقستان را منعکس می‌کند و ریشه‌های عمیق آن در سنت علمی شوروی و سازگاری بعدی آن با نیازهای یک دولت مستقل را نشان می‌دهد. این تداوم بر اهمیت پایدار آن برای کشور تأکید می‌کند.

مسیر تاریخی مؤسسه به شرح زیر است:

سال ۱۹۵۸: این نهاد به عنوان مؤسسه فلسفه و حقوق تأسیس شد.

سال ۱۹۹۱: در پس‌زمینه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال قزاقستان، به مؤسسه فلسفه تبدیل شد.

فوریه ۱۹۹۹: مؤسسه بازسازی شد و ساختار سه‌بخشی فعلی خود را شامل فلسفه، علوم سیاسی و مطالعات دینی به دست آورد.

مه ۲۰۱۲: با مصوبه دولت جمهوری قزاقستان، نام رسمی فعلی خود - مؤسسه فلسفه، علوم سیاسی و مطالعات دینی - را دریافت کرد.

در دوران معاصر، مؤسسه از طریق وب‌سایت رسمی خود (www.iph.kz) که به زبان‌های قزاقی، روسی و انگلیسی در دسترس است، و همچنین از طریق کانال خبری تلگرام (t.me/fsdikz)، حضور عمومی فعالی دارد که نشان‌دهنده رویکرد مدرن به انتشار اطلاعات علمی است.

مأموریت و اهداف استراتژیک

مأموریت رسمی مؤسسه آن را به عنوان یک مرکز تحلیل دولتی توصیف می‌کند که وظیفه توسعه مبانی فکری و فلسفی برای استراتژی‌های توسعه ملی و نوسازی قزاقستان را بر عهده دارد.

هدف اصلی مؤسسه انجام تحقیقات فلسفی-جهان‌بینی، فلسفی-روش‌شناختی، علوم سیاسی، مطالعات دینی و جامعه‌شناختی با هدف «توسعه پتانسیل فکری، معنوی و اخلاقی جامعه مدرن قزاقستان» است. این مأموریت یک بیانیه رسمی نیست، بلکه به عنوان یک محرک ایدئولوژیک مستقیم برای برنامه‌های تحقیقاتی کلیدی مؤسسه عمل می‌کند. هدف انتزاعی «توسعه پتانسیل» در پروژه‌های علمی مشخص و هماهنگ با اولویت‌های دولتی تجسم عملی می‌یابد. به عنوان مثال، برنامه‌های علمی اصلی مؤسسه «تحقیق در فرهنگ و ارزش‌های جامعه در چارچوب استراتژی توسعه پایدار قزاقستان» و «نوسازی اجتماعی جامعه قزاقستان» نام دارند. فرمول‌بندی این برنامه‌ها که بر نوسازی، توسعه پایدار و ارزش‌های اجتماعی متمرکز است، مستقیماً با زبان برنامه‌ریزی استراتژیک ملی همخوانی دارد. بنابراین، یک ارتباط واضح قابل مشاهده است: دولت یک مأموریت گسترده برای مؤسسه تعریف می‌کند و مؤسسه به نوبه خود، دستور کار تحقیقاتی خود را برای حمایت و توجیه فکری اهداف استراتژیک دولت شکل می‌دهد و به عنوان ابزاری برای سیاست علمی دولتی عمل می‌کند.

ساختار سازمانی و پتانسیل نیروی انسانی

ساختار داخلی مؤسسه عمق آکادمیک و قابلیت‌های اداری لازم برای انجام وظایف محوله را منعکس می‌کند.

واحدهای اصلی تحقیقاتی: مرکز فلسفه، مرکز تحقیقات سیاسی، مرکز مطالعات دینی.

بخش‌های پشتیبانی و اداری: هیئت مدیره، گروه ترویج نشریات و انتشارات علمی، حسابداری، مرکز-دفتر تجاری‌سازی، همکاری و نوآوری، شورای اخلاق و مبارزه با فساد، مرکز کار اطلاعاتی-سازمانی، مرکز کارگزینی و اسناد. وجود «مرکز-دفتر تجاری‌سازی، همکاری و نوآوری» به ویژه قابل توجه است، زیرا نشان‌دهنده تمایل به کاربرد عملی یافته‌های علمی است.

پتانسیل نیروی انسانی: کارکنان مؤسسه شامل ۱ آکادمیسین، ۲ عضو وابسته آکادمی ملی علوم جمهوری قزاقستان، ۱۹ دکتر و ۶ کاندیدای علوم، و همچنین تعداد زیادی دکترای PhD و دانشجویان دکترا هستند که نشان‌دهنده تمرکز بالای تخصص علمی است.

مکان: مؤسسه در خیابان شوچنکو، شماره ۲۸، شهر آلماتی، در ساختمان فرهنگستان علوم قزاقستان واقع شده است.

رهبری و چشم‌انداز (۲۰۲۱ - حال): دوران سریک سیدومانوف

مشخصات مدیر کل فعلی و دستاوردهای او جهت‌گیری استراتژیک توسعه مؤسسه را منعکس می‌کند. سریک تورارویچ سیدومانوف، جامعه‌شناس برجسته قزاق و نماینده سابق مجلس پارلمان جمهوری قزاقستان، در ژانویه ۲۰۲۱ به سمت مدیر منصوب شد.

تحت رهبری او (۲۰۲۱-۲۰۲۵)، مؤسسه رشد قابل توجهی را تجربه کرد: بودجه تقریباً ۳ برابر افزایش یافت، بیش از ۲۰۰ جلسه روشنگری با مردم برگزار شد که نقش آن را در گفتگوی عمومی تقویت کرد. فعالیت‌های سیدومانوف به تقویت شهرت مؤسسه به عنوان «مرکز علمی کلیدی» و «سکوی تخصصی معتبر» با تمرکز بر تحقیقات با «حداکثر بازده عملی» کمک کرد.

انتصاب یک جامعه‌شناس و سیاستمدار سطح بالا به جای یک فیلسوف سنتی به یک سمت مدیریتی، نشان‌دهنده یک تغییر استراتژیک هدفمند به سمت تحقیقات کاربردی‌تر، مرتبط با سیاست و جامعه‌محور است. مشخصات رهبر اغلب جهت‌گیری مطلوب توسعه یک نهاد را منعکس می‌کند. تجربه سیدومانوف در جامعه‌شناسی و سیاست - حوزه‌هایی که به طور جدایی‌ناپذیری با تحلیل ساختارهای اجتماعی معاصر و سیاست‌های دولتی مرتبط هستند - تمرکز او را مشخص می‌کند. دستاوردهای مستند او با شاخص‌های مشخصی اندازه‌گیری می‌شود: رشد بودجه، مشارکت عمومی و «بازده عملی»، نه پیشرفت‌های فلسفی انتزاعی. این امر به این نتیجه‌گیری منجر می‌شود که دولت از طریق این انتصاب، افزایش دیده‌شدن کار مؤسسه، پایداری مالی آن و سودمندی مستقیم آن برای توسعه سیاست و شکل‌دهی به افکار عمومی را در اولویت قرار داده است.

فعالیت‌های علمی اصلی و نتایج فکری

برنامه‌های علمی چندساله پرچمدار، اساس فعالیت‌های تحقیقاتی مؤسسه را تشکیل می‌دهند. آنها با هدف مطالعه عمیق فرآیندهایی که جامعه مدرن قزاقستان را شکل می‌دهند، طراحی شده‌اند.

-برنامه ۱: «تحقیق در فرهنگ و ارزش‌های جامعه در چارچوب استراتژی توسعه پایدار قزاقستان» (۲۰۲۱-۲۰۲۲): این برنامه بر مطالعه ارزش‌های فلسفی، سیاسی و دینی که زیربنای نوسازی جامعه هستند، متمرکز بود. هدف آن توسعه «توصیه‌های عملی» در مورد سیاست فرهنگی و نهادینه‌سازی ارزش‌ها بود.

-برنامه ۲: «نوسازی اجتماعی جامعه قزاقستان: مبانی ایدئولوژیک-جهان‌بینی، مدل‌های مفهومی، فرآیندهای اجتماعی-فرهنگی، فناوری‌های اجتماعی-سیاسی» (۲۰۲۱-۲۰۲۳): هدف این برنامه مطالعه جهت‌گیری‌های ارزشی، ساختار اجتماعی و فرآیندهای سیاسی برای توسعه «مکانیسم‌های مدرن برای اجرا و ارزیابی فرآیند نوسازی اجتماعی» در کشور بود.

این برنامه‌ها تلاش‌های محققان برجسته مؤسسه را متحد کرده و منجر به تعداد قابل توجهی از انتشارات، از جمله در مجلات خود مؤسسه، می‌شود.

تحلیل تک‌نگاری‌های منتشر شده (۲۰۱۴-۲۰۲۴): نقشه فکری مؤسسه

تحلیل موضوعی فهرست گسترده تک‌نگاری‌های منتشر شده توسط مؤسسه، به شناسایی علایق تحقیقاتی غالب و تکرارشونده کمک می‌کند. حجم و تنوع موضوعی این آثار، شاخص اصلی بهره‌وری علمی این نهاد است. تحلیل انتشارات چندین جهت‌گیری کلیدی را آشکار می‌کند:

-فلسفه قزاقی و هویت ملی: کتاب‌هایی که به تاریخ فلسفه قزاقی، میراث آبای، شاکریم، مشهور ژوسوپ کوپیولی و همچنین شکل‌گیری هویت قزاقستانی اختصاص دارند.

اسلام، دین و سکولاریسم: آثاری در مورد موضوعات اسلامی‌سازی، روندهای دینداری، پدیده «حلال» و نقش دین در دولت سکولار.

-نوسازی اجتماعی و سیاسی: انتشاراتی که نوسازی اجتماعی، سیاست قومی، دیجیتالی‌سازی و استراتژی‌های توسعه ملی را تحلیل می‌کنند.

-زمینه ژئوپلیتیکی و منطقه‌ای: آثاری که به روابط قزاقستان با چین (به عنوان مثال، «قزاقستان عادل و رویای چینی») و پویایی‌های منطقه‌ای گسترده‌تر اختصاص دارند.

-میراث فلسفی: آثار متعدد در مورد فارابی و گفتگوی بین اندیشه شرقی و غربی.

فهرست انتشارات، وظیفه فکری کلیدی را که مؤسسه به آن می‌پردازد، آشکار می‌کند که تعریف و تقویت همزمان هویت ملی منحصر به فرد قزاقی (تمرکز داخلی) و تحلیل و توسعه استراتژی‌های سازگاری قزاقستان با نیروهای جهانی و منطقه‌ای مانند دیجیتالی‌سازی و ظهور چین (تمرکز خارجی). بررسی سیستماتیک عناوین کتاب‌ها وجود دو دسته غالب را نشان می‌دهد. یکی از آنها عمیقاً تاریخی و متمرکز بر مسائل ملی است: «تاریخ فلسفه قزاقی»، «هویت قزاقی»، «ملت‌سازی و سیاست قومی». این تلاشی برای پاسخ به این سؤال است که «ما کیستیم؟». دسته دیگر مدرن و به بیرون معطوف است: «جامعه دیجیتال و حقوق»، «قزاقستان عادل و رویای چینی»، «تأثیر جهانی‌شدن». این جستجویی برای پاسخ به این سؤال است که «جایگاه ما در جهان چیست؟». بنابراین، مؤسسه نه تنها به عنوان حافظ تاریخ، بلکه به عنوان یک مرکز تحلیل استراتژیک فعال عمل می‌کند که از گذشته (میراث فلسفی) برای شکل‌دهی به هویتی استفاده می‌کند که بتواند در برابر فشارهای حال و آینده (جهانی‌شدن، تغییرات ژئوپلیتیکی) مقاومت کند.

    

نشریات دوره‌ای و ارتباطات علمی

مجلات مؤسسه به عنوان بسترهای کلیدی برای انتشار نتایج تحقیقات و تعامل با جامعه آکادمیک گسترده عمل می‌کنند. مؤسسه سه مجله اصلی منتشر می‌کند که دو مورد آن را معرفی می کنیم.

-«آدم عالمی» («دنیای انسان»): مجله فلسفی و اجتماعی-انسانی که از سال ۱۹۹۹ منتشر می‌شود.

-«الفارابی»: مجله تحقیقات اجتماعی-انسانی که به مسائل دانش معاصر می‌پردازد. انتخاب نام فارابی برای عنوان مجله اهمیت زیادی دارد، زیرا این نشریه را با شخصیتی که هم در سنت‌های فلسفی ترکی و هم فارسی-اسلامی از اعتبار بالایی برخوردار است، پیوند می‌دهد.

تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی گسترده‌تر

تحلیل یک مشارکت کلیدی منطقه‌ای دیگر، یک معیار مقایسه‌ای برای استراتژی بین‌المللی مؤسسه فراهم می‌کند. در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۳، مدیر کل موسسه سریک سیدومانوف، تفاهم‌نامه‌ای را با مرکز بین‌المللی تحقیقاتی امام بخاری در سمرقند، ازبکستان امضا کرد. این مشارکت بر میراث مشترک اسلامی، به ویژه میراث شخصیت‌های برجسته‌ای مانند امام بخاری و خواجه احمد یسوی متمرکز است.

تعامل با ازبکستان و ایران یک الگوی استراتژیک منسجم را آشکار می‌کند: موسسه از میراث تاریخی و فرهنگی مشترک (اسلامی در مورد ازبکستان، پیشااسلامی با ایران) به عنوان ابزار اصلی برای ایجاد مشارکت‌های آکادمیک منطقه‌ای استفاده می‌کند. این رویکرد با سیاست خارجی گسترده‌تر قزاقستان که هدف آن قرار دادن کشور به عنوان یک چهارراه فرهنگی و فکری است، مطابقت دارد. این یک تصادف نیست، بلکه یک استراتژی سنجیده است که به موسسه اجازه می‌دهد با شرکای منطقه‌ای مختلف (هم با یک جمهوری ترک و هم با جهان فارسی) تعامل داشته باشد و نقاط مشخص و غیرمناقشه‌برانگیز علایق تاریخی مشترک را بیابد.

تحلیل همکاری علمی و آکادمیک با ایران

مهم‌ترین دیدار در سطح نهادی در21 خرداد 1404 برابر با ۱۱ ژوئن ۲۰۲۵ در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (ICRO) در ایران برگزار شد. این دیدار در نتیجه هماهنگی به عمل آمده از سوی مرکز فرهنگی ایران در آلماتی با اداره کل همکاری های علمی و دانشگاهی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی بود. در این دیدار آقای محمدعلی ربانی مدیرکل همکاری‌های علمی و آموزشی ICRO حضور داشت.

هدف اعلام شده از این بحث‌ها «تقویت روابط آکادمیک بین ایران و قزاقستان، نظام‌مند کردن تبادلات آکادمیک و توسعه اشکال مشخص مشارکت در چارچوب پروژه‌های علمی مشترک» بود. با این حال، در منابع اولیه به صراحت ذکر شده است که «جزئیات مشخصی در مورد اشکال دقیق مشارکت یا پروژه‌های علمی مشترک خاص... ارائه نشده است».

نتایج مشخص نشان می‌دهد که روابط بین موسسه و ایران در مرحله اولیه و اکتشافی قرار دارد. هدف اصلی این دیدار سطح بالا، اجرای پروژه‌های موجود نبود، بلکه ایجاد کانال‌های دیپلماتیک و نهادی بود که همکاری‌های آینده بتواند از طریق آنها توسعه یابد.

در نتیجه اعزام گروه تحقیقاتی موسسه به ایران در خرداد ماه 1404 هماهنگی های امضا تفاهم نامه همکاری موسسه با دانشگاه تهران به سامان رسیده و امضا تفاهم نامه با پژوهشگاه علوم انسانی در حال انجام است.

نمونه‌ای از گفتمان مشترک: کنفرانس بین‌المللی زرتشتی‌شناسی

مشخص‌ترین نمونه همکاری آکادمیک، مشارکت موسسه در سازماندهی کنفرانس بین‌المللی علمی-عملی با موضوع «میراث فرهنگی-تاریخی زرتشتی‌شناسی در چارچوب تکامل مردمان قاره اوراسیا» است که در 5 بهمن 1402 برابر با ۲۵ ژانویه ۲۰۲۴ به طور مشترک با دانشگاه «توران» برگزار شد.

در این کنفرانس، کارشناسان و دانشمندان برجسته‌ای از ایران، از جمله مهربان پولادی، فهیمه شکیبا و حسین آقازاده شرکت داشتند و مهربان پولادی به عنوان رییس موبدان ایران و جهان توسط مرکز گفتگوی ادیان و فرهنگ ها سازمان فرهنگ و ارتباطات به قزاقستان اعزام شده بود. شخصیت کلیدی از طرف موسسه، مدیر مرکز فلسفه، دکترای علوم فلسفی، پروفسور س.ا. نورموراتوف بود که مدیر اصلی جلسات بخش‌ها بود. انتخاب زرتشتی‌شناسی به عنوان موضوعی برای یک کنفرانس مشترک، یک گام استراتژیک هوشمندانه برای توسعه روابط آکادمیک اولیه است. زرتشتی‌شناسی یک میراث مشترک پیشااسلامی را نشان می‌دهد که از اهمیت تاریخی برخوردار است اما در زمینه معاصر هر دو کشور از نظر دینی و سیاسی غیرمناقشه‌برانگیز است. برخلاف حقوق اسلامی معاصر یا علوم سیاسی، این موضوع تاریخی امکان تبادل علمی را بدون پرداختن به اختلافات حساس سیاسی یا دینی معاصر فراهم می‌کند. بنابراین، این کنفرانس را می‌توان به عنوان یک اقدام دیپلماسی فرهنگی در نظر گرفت - استفاده از تاریخ باستانی مشترک به عنوان یک بستر بی‌طرف برای ایجاد شبکه‌های شخصی و نهادی که متعاقباً می‌توان از آنها برای پروژه‌های مشترک پیچیده‌تر استفاده کرد.

حوزه های موضوعی و پتانسیل تعمیق همکاری

-فلسفه کلاسیک: میراث مشترک فارابی، آشکارترین و قدرتمندترین پیوند برای تحقیقات مشترک است.

-مطالعات تطبیقی دینی: تحقیقات مشترک در مورد پویایی دینداری، سکولاریسم و سنت‌ها در جوامع معاصر می‌تواند بسیار ارزشمند باشد و چشم‌اندازهای متضادی را ارائه دهد.

-مطالعه نسخ خطی و میراث: پروژه‌های مشترک در مورد نسخ خطی تاریخی مرتبط با تاریخ مشترک منطقه.

-اخلاق و ارزش‌ها: تحلیل تطبیقی نظام‌های اخلاقی سنتی و نقش آنها در جامعه معاصر.

ضمائم

مروری بر برنامه‌های اصلی تحقیقاتی موسسه (۲۰۲۱-۲۰۲۳)

تحلیل موضوعی تک‌نگاری‌های موسسه(۲۰۲۰-۲۰۲۴)

آلماتی قزاقستان

منابع

https://iph.kz/

https://iphras.ru/page22221199.htm

https://pk.uchet.kz/search/bin/990240004112

https://iph.kz/news/seydumanov-serik-turarovich-lider-i-reformator-/

https://www.inform.kz/ru/serik-seydumanov-naznachen-direktorom-instituta-filosofii-politologii-i-religiovedeniya_a3755179

https://continent-online.com/Document/?doc_id=39990939

https://iph.kz/en/news/vizit-v-organizatsiyu-islamskoy-kultury-i-svyazey-irana/

https://turan.edu.kz/ru/news/44693/international-scientific-and-practical-conference-cultural-historical-heritage-of-zoroastrianism-in-the-context-of-the-evolution-of-the-peoples-of-the-eurasian-continent/

https://iph.kz/kz/events/podpisan-memorandum-o-vzaimodeystvii-mezhdu-institutom-filosofii-politologii-i-religiovedeniya-kn-mn/